Erfgoed en geschiedenis
Het landschap zoals we dat nu in het KempenBroek kennen, is het resultaat van de millennialange wisselwerking tussen de mens en zijn omgeving. Oorspronkelijk bepaalden de bodem en de daarop ontwikkelde natuur waar de mens kon overleven en waar niet. Het landschap is een stille getuige van de bescheiden geschiedenis van de bewoners.
Ruimte of geld voor grootse bouwwerken was er niet: we vinden er dan ook geen grote kathedralen of kastelen terug. Er zijn wel archeologische sporen van grote verdedigingswallen, zo’n twintig grenspalen, prehistorische grafheuvelvelden, ruïnes van smokkelcafés, gerestaureerde schansen, handgegraven waterlopen en heel wat molens. Het gebied ademt geschiedenis uit elke kier, vaak subtiel verstopt in het landschap en enkel leesbaar door een aandachtige waarnemer of verwerkt in een goed verteld verhaal.
TIP
Landschap van grenzen
In het KempenBroek wordt de historische identiteit sterk gekenmerkt door het thema ‘grenzen’. Waar nu de lands- en provinciegrenzen lopen, liep vanaf de middeleeuwen de grens tussen enkele leengebieden. Het niemandsland van moerassen, heidegebieden en smalle doorgangen vormde duizenden jaren lang het decor van doortrekkende legers, grensconflicten met buren en honderden meters lange verdedigingssystemen. Het is het gebied waar smokkelen tot een professionele kunst werd verheven en waar grenspalen bij nacht en ontij werden verplaatst. Omdat grote delen relatief laat werden ontgonnen, sommige pas na de Belgische onafhankelijkheid of zelfs de Tweede Wereldoorlog, kent het KempenBroek nog een uitgestrekte open ruimte met landbouw- en natuurgebieden.
... en verhalen
Het is ook een streek waar nog veel verhalen de dragers van de geschiedenis zijn. Ken jij het verhaal nog over de beruchte ontvoering van de abdis van Thorn, de dwaallichtjes in de uitgestrekte moerasgebieden of de branddreigingen van bokkenrijderbendes?
Erfgoed in het KempenBroek
Bocholter Graven
Wat nu in de streek bekend staat als ’de Bocholter Graven‘, was een middeleeuwse grensverdediging. Het 500 meter brede complex van grachten en wallen bevond zich dwars op de enige doorgang tussen twee uitgestrekte moerasgebieden. Van de 14e tot de 18e eeuw vormden ze een groot obstakel voor plunderende soldatentroepen en werd zo het voortdurend heen en weer trekken van legers bemoeilijkt.
De wallen raakten uit gebruik en werden in de 20e eeuw met de grond gelijk gemaakt. De plek lijkt tegenwoordig een onschuldig weiland langs de Napoleonsdijk tussen Kreyel en Stramproy. De gigantische grachten zijn ondergronds gelukkig wel helemaal bewaard gebleven en vormen een uniek archeologisch monument.
Het woord ’graven‘ betekent in dit geval trouwens ’grachten‘? Het heeft dus niets te maken met begraven worden.
Molens
De cultuurelementen die de streek het meest typeren, zijn waarschijnlijk de vele molens. Ooit lagen er maar liefst 28 watermolens langs de Abeek die ook liefkozend de Molenbeek werd genoemd. Ook aan de Itterbeek en Bosbeek werden watermolens gebouwd. Bovendien heeft de wind vrij spel op de vlakte van het KempenBroek waardoor er wel 20 windmolens in de regio te vinden zijn. Er werd graan gemalen, olie geperst, laken gevold en hout verzaagd.
TIP
Als je meer wil weten over de molens in het KempenBroek en hoe je hun geheimen kan ontdekken, bezoek dan zeker eens de website van het MolenNetwerk KempenBroek
Weerterbeek
De Weerterbeek was een middeleeuwse waterloop tussen Bocholt en Weert. Ze werd in de 13e eeuw gegraven om het groeiende Weert van meer water te kunnen voorzien, en liet in haar 700-jarig bestaan heel wat stof opwaaien in de streek. Begin 20e eeuw vervaagden de contouren in het landschap. Vandaag vertellen 7 infoborden langs het vroegere beektraject wat meer over de plek zelf.
Lees er meer over in het project Grensgevallen.
TIP
Wil je eens op een originele plek picknicken? Waar de beek de huidige grens tussen Bocholt en Weert kruiste, werd een picknickplek ingericht in de vorm van het vroegere douanekantoortje. Een reproductie van het verloren gegane tegeltableau herinnert er aan de eeuwenlange band tussen Weert en Bocholt.
Trog
Een beek die dwars door de moerassen en beken heen moest lopen? Dat werd opgelost met een trog: een soort houten aquaductje! De trog is helaas niet bewaard gebleven maar in de archieven is de technische beschrijving van een 18e-eeuwse renovatie van één van de troggen teruggevonden. Op het filmpje zie je de trog tot leven komen!
Lees er meer over in het project Grensgevallen.
Moerasverhalen
Vóór de drooglegging in de 19e eeuw, bestond deze regio uit een aaneenschakeling van grote moerasgebieden en natte heide. De mensen hadden materiaal en producten uit “het broek” nodig om te overleven. Maar door verraderlijke waterstanden, drassige bodem, verlatenheid en gebrek aan oriëntatiepunten dreigde steeds het gevaar op verdwalen of verdrinken.
De moerassen speelden bovendien een bepalende rol in de grensgeschiedenis: vluchtelingen, onderduikers, verzetsstrijders, smokkelaars en grensverdedigers maakten dankbaar gebruik van het moeilijk begaanbare landschap. Het moerasgebied is gelukkig deels ontsnapt aan de grootschalige ontginnings- en bebossingsgolf uit de 19e eeuw. De natte percelen functioneren als klimaatbuffer én als thuis voor typische plant- en diersoorten.
TIP
Ga op pad met ‘Moerasverhalen KempenBroek’ via de ErfgoedApp van FARO of download de Moerasverhalenfolder voor een overzichtskaartje!
Smokkeltijden
In het KempenBroek nam het smokkelen een hoge vlucht toen de Belgisch-Nederlandse grens werd getrokken in 1843. De vele bos- en zandweggetjes in het dunbevolkte landschap werden gebruikt om goederen te smokkelen. Boter, jenever en zout werden in rugzakken of ’pungelzakken‘ van de ene naar de andere kant van de grens gebracht om belastingen te ontlopen.
Tijdens beide wereldoorlogen werden er zelfs mensen gesmokkeld. Vanaf 1916 scheidde de sombere ’Dodendraad‘ het bezette België van het neutrale Nederland: vluchtelingen werden noordwaarts door helpende omwonenden door de draad gesmokkeld. Tijdens Wereldoorlog II kwamen de vluchtelingen zuidwaarts over de grens toen België nog onbezet was: gestrande piloten, achtervolgde onderduikers en verzetslui benutten de geheime paadjes door het onherbergzame niemandsland. Lees er meer over in het project Grensgevallen.
TIP
Bezoek het levensechte Smokkelmuseum in Cranendonck en kom meer te weten over de boeiende smokkelhistorie van de streek!
TIP
De ’pilotenlijn‘ (route langs waar tientallen gestrande piloten gesmokkeld werden) tussen Bree en Weert, werd door de dorpsraad van Stramproy ‘Vrijheidspad’ gedoopt. Je zoekt aan de hand van de kaart zelf je weg langsheen de oude smokkelpaadjes. Onderweg kom je langs het gedenkteken en de symbolische boombrug nabij grenspaal 160. Op deze plek komen twee landen, twee Limburgen en vier gemeenten samen!
Urnenveld Boshoverheide
Met maar liefst 356 grafheuvels en een oppervlakte van 30 hectare, vormt de Boshoverheide in Weert het grootste prehistorische urnenveld van Noordwest-Europa. Archeologen gaan ervan uit dat het grafveld zo’n 550 jaar lang werd gebruikt, van de Late Bronstijd tot de Vroege IJzertijd (2000 tot 2800 jaar geleden). De doden werden gecremeerd en de resten werden, vaak samen met grafgiften, onder heuvels begraven. De grafheuvels hebben een diameter van 2 tot 14 meter met een hoogte van 50 centimeter tot 1,2 meter.
TIP
Vanaf een gemakkelijk toegankelijk pad zijn de talrijke grafheuvels goed te overzien!
Startplaats: Trancheeweg (nabij spoorwegovergang), Weert. Coördinaten: 51.249548107975116, 5.652107939962324
Grenskerk
Omdat na 1648 het uitoefenen van de katholieke godsdienst verboden was in Noord-Brabant, moesten de katholieken vaak uitwijken naar de katholieke zijde van de grens. Ze kwamen bijvoorbeeld naar de kerkdiensten in de openluchtkerk in het Weerterbos, bij de paters van Biest. Deze religieuze uitstapjes duurden tot 1712 toen in de noordelijke Nederlanden katholieke kerkdiensten weer oogluikend werden toegelaten.
TIP
Als je de rode of oranje route wandelt in het Weerterbos, kom je langs het grenskerkje. Het ligt tussen wandelwissel 80 en 10.
Romeinse brug
Kort voor het begin van onze tijdrekening werd in heel West-Europa door de Romeinse overheerser een uitgebreid wegennet aangelegd voor troepenverplaatsingen en handelstransport. In 2005 werd een Romeinse brug over de Tungelroysebeek uit het jaar 27 blootgelegd tijdens graafwerkzaamheden… een zeldzame archeologische vondst! Het was vermoedelijk onderdeel van een handelsroute tussen Weert en Maaseik. Een vrijwilligersgroep bouwde ter plekke een waarheidsgetrouwe replica op basis van het onderzoek.
TIP
Zelf over deze brug wandelen kan via de blauwe of groene route van wandelgebied Stramproy-Tungelroy! De brug ligt bij wandelwissel 88.
Budel-Dorplein
Budel-Dorplein werd erkend als ‘beschermd dorpsgezicht’ en is grotendeels authentiek gebleven. Het dorp herbergt tientallen Rijksmonumenten, waaronder het ‘prisonneke’, de ‘Cantine’ en ‘De Witte Villa’.
TIP
Wil je het bijzondere Dorplein zelf beleven? Bij de VVV Cranendonck is de historische wandelroute ”Le Projet de Dorplein” verkrijgbaar. De route neemt wandelaars mee langs alle bijzondere Rijksmonumenten en door een prachtig veelzijdig natuurgebied.
Elke laatste zondag van de maand is er een begeleide rondleiding met de Cicerones van Dorplein door het dorp. Meer info vind je op de website van Dorplein Uniek.
Laarderschans
Schansen zijn verdedigingswerken die in het verleden de inwoners beschermden tegen plunderende troepen. De schans van Laar, die dateert uit 1637, werd in 1942 door de dorpsbewoners aan de parochie geschonken om er een kerk te bouwen. De schans werd in 2009 volledig gerenoveerd op basis van historisch onderzoek.
TIP
Bij het startpunt van de blauwe route in Laar kan je de Laarderschans met eigen ogen bewonderen!
Grenspalen
Er werden in 1843 388 gietijzeren grenspalen geplaatst om de grens tussen het toen nog prille België en Nederland te markeren. De 2,47 m hoge palen wegen maar liefst 372 kilogram! Zo wilde men zeker zijn dat niemand nog de grens zou ‘verplaatsen’.
